Toplumda Oynadığımız Roller
Toplumda, bireylerin sosyal etkileşimleri ve toplumsal yapıları, insan rollerinin oluşumunu etkiler. İnsan rolleri, toplumun belirli beklentilerine ve normlarına uygun davranışları içerir. Toplumda, farklı kurumlar (aile, okul, iş yeri, toplum grupları vb.) tarafından belirlenen roller vardır. Örnek olarak, anne, baba, öğretmen, öğrenci, işçi, yönetici gibi roller toplumda yaygın olan örneklerdir.
İnsan rolleri, toplumsal etkileşim ve sosyalizasyon süreciyle şekillenir. Bireyler, aileleri, eğitim kurumları ve diğer sosyal çevreler aracılığıyla toplumun değerleri, normları ve beklentileriyle tanışır. Bu süreçte, bireyler çeşitli rolleri öğrenir, kabul eder ve bu rolleri yerine getirmeyi öğrenirler.
Zimbardo’nun hapishane deneyi, sosyal psikolojinin önemli bir deneyi olarak bilinir. 1971 yılında Stanford Üniversitesi’nde psikolog Philip Zimbardo tarafından gerçekleştirilen bu deney, hapishane ortamının insan davranışı üzerindeki etkilerini araştırmak amacıyla yapılmıştır. Deney, katılımcıların rollerine bürünerek hapishane ortamını simüle etmelerini içerir ve insanların sosyal rol ve otoriteye olan tepkilerini ortaya çıkarmayı hedefler.
-Bu deney için Stanford Üniversitesi Psikoloji Bölümü binasının bodrum katında hapishane hazırlanmıştır.
-Yerel bir gazeteye verilen ilanla bu deyene gönüllü deneklere çağrı yapılmış ve ilan sonucu 70 başvuru yapılmıştır.
-Yapılan görüşmeler ve kişilik testleri sonrası tıbbi ve pisikolojik porblemi olanlar ya da suç ve madde kullanımı geçmişi olanlar elenmiştir.
-ABD ve Kanada’lı denekler 24 üniversite öğrencisi ve genç erkeklerden oluşmaktaydı.
-Her açıdan normal davranış gösteren kişilerdi.
-Denekler yazı tura atılarak gardiyanlar ve tutuklular olarak ikiye ayrılmıştır.
-Zimbardo’nun kendisi de deneyde hapishane müfettişi olarak görev almıştır.
Deneyin ilk gününden itibaren gardiyanlar kontrolü ele almaya başlamışlar ve hapishanede disiplin sağlamaya çalışmışlardır. Daha ikinci günde tutuklular isyan çıkarmış ve bu isyan gardiyanlar tarafından güçlükle bastırılmıştır. Bastırılan bu isyan sonrası gardiyanların bir grup olarak kendine güvenmelerini sağlamıştır. Tutuklular üzerinde kurdukları psikolojik baskı yöntemleri tutukluların psikolojik olarak dağılmasına yol açmıştır. Deneyin altıncı gününe kadar gardiyanlar tutuklular üzerindeki psikolojik güç üstünlüklerini keyfiliğe varacak şekilde kullanarak tutukluları tamamen sindirmişlerdir. Bu baskı sonucu tutuklular gardiyanlara tabi olmuş, sinmiş ve pek çok tutukluda psikolojik stres belirtileri ortaya çıkmıştır. Bu duruma dayanamayan bir denek deneyden çıkarılmıştır.
İşin ilginç yanı Zimbardo da dahil, tüm tutuklu ve ve gardiyanlar bunun bir deney olduğunu neredeyse unutmuşlardır.
İki hafta olarak planlanan bu deney altıncı günde sona erdirilmiştir. Bunun nedeni ise;
-Hapishanenin her yerine konan kameraların kayıtlarına baktıklarında gece vardiyasındaki gardiyanların keyfi güç kullanımını artırması.
-Zimbardo’nun bir meslektaşı hapishaneyi ziyaret edip çalışmanın nasıl gittiğini görmek istediğinde kamera kayıtlarından izlediklerinin etik kabul edilemez olduğunu Zimbardo’ya hatırlatmasıdır.
Zimbardo’nun bu deneyin sonuçlarına ilişkin en çarpıcı yorumu şöyledir:
-Hiç kimse gardiyanlara bir gardipanın nasıl davranması gerektiğini, tutuklulara da bi tutuklunun nasıl davranması gerektiğini söylememiştir.
-Denekler sosyal yaşamda bir gardiyan veya bir tutuklunun nasıl davranması gerektiğine ilişkin sosyal rolleri gerçekleştirmişlerdir.
-Bir kez verilen role girince artık davranışlarına yön veren değer sistemi değişmiş, verilen rollerin değer sistemi içinde dünyaya bakmaya başlamışlardır.
Deneyin Amaçları:
-Hapishane ortamının sosyal dinamikalarını ve otoritenin etkisini incelemek.
-İnsanların belirli koşullar altında nasıl davrandığını ve rollerine nasıl uyum sağladığını gözlemlemek.
-Otorite figürlerine olan itaatin insan davranışı üzerindeki etkisini anlamak.
Deneyin Sonuçları:
Otorite ve İtaat: Deney gösterdi ki, insanlar otorite figürlerine yönlendirildiklerinde, etik veya ahlaki değerlerinden ziyade otoriteye itaat etme eğilimindedir.
Sosyal Rol ve İçerme: Katılımcılar, rollerine uyum sağlamak için oynadıkları sosyal rolün etkisi altında davranışlarını değiştirirler.
Güç ve Zorbalık: Gardiyanlar, otorite konumundaki rolü nedeniyle güçlü ve zorba davranışlar sergileme eğilimindedirler.
Mahkûmların Pasifizasyonu: Mahkûmlar, gardiyanların baskısı altında pasif hale gelirler ve zorbalığa boyun eğerler.
Bu deney kısaca; İnsanlar kendi kişilik özellikleri ya da yapıları dolayısıyla değil, içinde bulundukları ortamın gerekleri uyarınca kötülük yapabilirler. Yani hiçbirimiz ben bu gardiyanların yerinde olsaydım böyle davranmazdım diyebilecek durumda olması tartışmalıdır.
